Polênkirina Peyvan: Polvekirî û Polgirtî
Di Rêzimana Kurmancî de
Pênûsa Azad22
BERZO MEHMÛD
Zanîngeha Rojava – Zimannasî
1.
Pêşekî
Di vê kurtelêkolînê de emê hewl bidin ku ronîyekê bavêjin ser
mijara polênkirina peyvên zimanê kurmancî li Rojava di astê polgirtî (closed
class) û polvekirî (open class). Lê em wê yekê tekez dikin ku ev diyarde di
rêzimana Kurdî de bi gelemperî heye çi kurmancî û çi Soranî. Ya dîtir rêzimana
Kurmancî çi li bakur û çi li Rojava her yek e, ango awa û destûrên rêzimana
Kurmancî li her cihekî dinyayê yek e, têvelî navbera zaravan de di vê mijarê de
nîn e.
2.
Rêzimana
Kurmancî
Celadet Bedirxan peyva (rêziman) bikar nehênaye ji ber wilo di
govara Hawarê de ev peyv peyda nabe, li şûnê peyva (gramêr) a Fransî danîye,
inca weha dide naskirin: Gramêr tevayîya qeydeyên rastaxaftin ù rastnivîsadina
zimên e .
(Hawar 27, sal 1941)[1]
Reşîdê Kurd di
sala 1956-an de pertûkek 114 rûpel belav kir bi navê ((Rêzimana zimanê Kurmancî))
û tê de daye nasîn û dibêje ((rêziman zanîna peyv û nivîsandinê ye. Ziman li
ser hin awa û rêzanan ava ye, rêya van rêzanan rêziman pêş me dike. Lewra jêre
rêzana peyv ê nivîsandina drust jî tê gotin))[2].
3.
Rêzimana
peyvê
Peyv roleke giring di ziman de dileyize çi di astê ferhengî û çi
di astê ristesazî de, ji ber wilo peyv wek yekîneyên rêzimanî di hemî zimanan
de dihête naskirin û ligor pênaseya zimannasê Emrîkî Bloomfield ((the minimum
free form – forma azad ya herî biçûk)[3]. dikeve ber gelek polênkirinên têvel de:
1.
Wek beşên axaftinê yan polên peyvê
2.
Wek barê peyvguhêrî di ristesazî de
3.
Peyv wek bergir û bernegir, ku jêre
têrma polvekirî û polgirtî
Reşîdê Kurd Peyvên
zimanê Kurmancî bi nih bêşên neyeksan parve dike. mebesta wî polên peyvê li nik
Reşîdê Kurd nih in, ku ew jî ev in: 1. nav, 2. Zêder (), 3. Bernav (cênav), 4. Rewş
(sîfet), 5. Pîşk (lêker), 6.nîr (zerf), 7. pêrbest (herf cerr), 8. Pêwend (herf
`etif), 9. Bang (nîdaa).
Reşîdê Kurd
weha ziman analîz dike ((Gava em dipeyivin di nav gotina me re pir peyv derbas
dibin ku hemî bi nih beşan hatine parvekirin . . . ev nih beş bi du birran
parve dibin:
1.
Peyvên
Guhêzok: nav, zêder, rewş, bernav, pîşk
2.
Peyvên
naguhêz: nîr, pêrbest, pêwend, bang[4].
Têgeha
guhêrbariya peyvan li nik Celadet di Hawarê de derdikevê. Piraniya zimanan
diyardeya guhêrbarîyê di wan de heye (most languages contain both variable and
invariable words)[5]
4.
Beşên axaftinê (parts of speech)
Ji dema
Yonaniya kevin ve peyvên ziman li ser heşt corepolan hatine parvekirin.
Rêzimana Ingilîzî jî li wê gorê peyv dabeş kirine. Inca rêzimannivîsên Kurd yên
di bin bandora rêzimana Ingilîzî de peyvên Kurdî li heşt polan dabeş kirine. Cegerxwîn
di pirtûka xwe de ya bi navê awa û destûra zimanê Kurdî[6] li
gor rêzimana Erebî çûye û peyvên zimanê Kurmancî bi sê beşên axaftinê parve
kiriye: nav û lêker û amraz, ev bi xwe şaşiyeke rêzimanî ye. Lê rêzimannivîsên Kurd yên di bin bandora
rêzimana Rûsî de beşên axaftinê bi dih beşan parve kirin, nemaze Duktor
Ewrehmanî Hacî Marif ku bi vî awayê jêrî parve kiriye[7]:
Parvekirina
peyvan li gor hindek taybetî ku ew jî ev in[8]:
1.
Wataya
rêzimanî
2.
Guhartin
3.
Bikarhênana
sîntaksî
Bo nimûne
peyvek wek
Beşên axaftinê
(polên peyvê)
Yekem: peyvên
serbixwe:
1.
Nav
(noun)
2
Hevalnav
(adjective)
3
Lêker
(kar) û jêder
4
Hevalkar
(adverb)
5
Jimare
(number)
Peyvên erksaz (bestraw):
6. cênav
7. daçek (preposition)
8. berben (conjunction)
9. amrazê
sersurrman û banghêştin (interjections)
10. partîkil (particles)
4.
Polênkirina Peyvên zimanê Kurmancî di astê zêdebûnê de:
polvekirî
û polgirtî
Mîkanîzmên
zêdebûnê:
Zêdebûna peyvan
di ziman de du mîkanîzmên sereke hene ku bi rêya wan peyv xwe zêde dikin:
1.
Dariştin
(derivation)
2.
Lêkdan
(compounding)
3.
Dataşîn
Peyvên ziman ji alî zêdebûnê ve du beş in:
Yekem:
Beşê polvekirî ango ew peyv in ku dikarin jimara
xwe ji peyvên ferhengî zêde bikin, ango dikarin li xwe zêde bikin û jimara
peyvên ferhengî bi wan dewlemend dibe, wek: azad, azadî, azadîxwaz , azadkirin,
azadbûn, ser, serî, serkar, serdar, serbest, serik, serok, serokayetî, sermaye,
sermayedarî . . . htd.
Polên peyvan ku
dikevin ber vî beşî de ev in:
1.
Nav:
bar, serbar, derbar, nav, navik, navber, navîn, navend, navdar…
2.
Hevalnav:
xweş, serxweş, xweşî, fere, desfere, ferehî, çavfere…
3.
Lêker:
ketin, serketin, veketin, daketin, pêketin, lêketin, jêketin, berketin…
Duwem:
Beşê polgirtî (closed class)
Peyvên polgirtî
ew peyv in ku nikarin li xwe zêde bikin, jimara wan her wek xwe dimêne, zêde
nabin, beşên axaftinê ku dikevin ber vî beşî de ev in:
1.
Daçek
2.
Cênav
3.
Jimar
4.
berben
5.
Hevalkar
6.
Peyvên
sersurman û banghêştinê
7.
Partîkil
(particles)
Encam
Di dawiya
vê kurtelêkolînê de me ronakîyeke biçûk da ser du têrmên rêzimanî û zimannansî:
polvekirî û polgirtî yên peyvên zimanê Kurmancî bi armanca analîzkirin û
şîrovekirina diyardeyên rêzimanî di zimanê Kurdî.
Çavkanî
1.
Berzo
Mehmûd (2004) Leksîkolojiya Kurdî, govara Vejîn, jimar 8, Hewlêr
2.
Celadet Bedirxan (1941) Bingehên gramêra Kurdî,
Govara Hawar , jimar 27,
3.
Reşîd
Kurd (1956): Rêzmana Zimanê Kurmancî, çapxana Kerem, şam, r6
4.
Cegerxwîn
(1961): Awa û destûra zimanê Kurdî, Bexda
5.
Duktor
Ewrehmanî Hacî Marif (1979): Rêzimanî Kurdî, bergî Morfolojî, beşî naw,
çapxaney Korî Zanyarî Kurd, Bexda. R 12
6.
R.
H. Robins (1981): General Linguistics, an introductory Survey, Longman, London
[1] Celadet Bedirxan (1941) Bingehên gramêra Kurdî, Govara Hawar
, jimar 27,
[2] Reşîd Kurd
(1956): Rêzmana Zimanê Kurmancî, çapxana Kerem, şam, r6
[3] R. H. Robins
(1981): General Linguistics, an introductory Survey, Longman, London. R185 (ji
ber lêkolîna Berzo Mehmûd)
[4] Reşîd Kurd r 16
[5] R. H. Robins (1981): General Linguistics, an
introductory Survey, Longman, London. R187 (ji ber lêkolîna Berzo Mehmûd)
[6] Cegerxwîn
(1961): Awa û destûra zimanê Kurdî, Bexda
[7] Duktor Ewrehmanî Hacî Marif (1979):
Rêzimanî Kurdî, bergî Morfolojî, beşî naw, çapxaney Korî Zanyarî Kurd, Bexda. R
12
[8] Berzo Mehmûd (2004) Leksîkolojiya Kurdî, govara Vejîn, jimar 8
ليست هناك تعليقات: