Berû Zimanekî Yekbûy Ve

Tewanga Navên Nêrzayên Yekjimar

Bo Çi Paşguh Dibin

Pênûsa Azad:H-21

Deham Ebdilfettah

Nav ji hêla tewangê ve sê beş in:

1-      Navên nêrzayên yekjimar (mêr, hesp, dîwar) . Nîşandeka tewanga van navan “î” ye  wek:

-          Ez vî mêrî dinasim

-          Siwarê hespî rêwî ye

2-      Navên mêzayên yekjimar, mîna (jin, mehîn, dar) . Nîşandeka tewanga van navan jî “ê” ye, wek:

-          Mafê jinê parastî ye

-          Zîna mehînê nû ye

3-      Navên kojimara her dû zayendan bi nîşandeka (an)ê tên tewandin wek:

-          Xewndina keçan wek ya kuran pêwîst e

-          Çandina daran diyardeyeke şaristanî ye

Hemû nav di şêwezarê kurmancî de bi van  her sê nîşandekan dikevin raweya tewangê .

Navên mêzayên yekjimar û yên komjimar li hemû herêmên kurmancîaxêv tên tewandin, lê navên nêrzayên yekjimar li hinek herêmên wek Behdînan û hin deverên Hekarê tên tewandin, lê li nav pirraniya kurmancîaxêvan paşguh bûye û hatiye jibîrkirin . Anku, li şûna ku bibêjin (ez çûm mala Serbestî) dibêjin (ez çûm mala Serbest) .

Ev tewandin û netewandina navên nêrzayên yekjimar di nav rewşenbîran de bûye cihê gotebj û gengeşeyê !

Di vê pêvajoyê de pirsek xwe dide pêş:

Gelo, bo çi navên nêrzayên yekjimar di tewangê de li herêminan nayên tewandin ? Anku bi çi sedemê ew tewang paşguh bûye !?

Hin rewşenbîr dibêjin, tewanga wan navan di bin bandora zimanên biyanî yên desthilat (nemaze yê erebî) de hatiye jibîrkirin .

Bi dîtina min ev nêrîn ne dirust e ji ber ku herêma Behdînan parçeyek e ji İraqê bû û zimanê erebî zimanê perwerde û fêrbûna rêberên ayîna İslamê bû, lê çi banndor li wê raweya tewanga navên nêrzayên yekjimar nekiriye . Ji hêleke dî ve çima ew bandor li tewanga mêza û komjimarê nebûye !?

-          Me berî nuha amaje pê kiriye ku ziman berhemeke civakî ye hişmendiya xwe ji hişmendiya civak û jîngeha xwe ya komelgehî werdigire .

Ziman bi wê hişmendiyê jî, weku bûnewerekî zindî xwe ji her bargiranî  û tevhevîyê rizgar dike .

Di raweya tewanga navên nêrzayên yekjimar de jî bargiraniyeke bilêvkirinê û tevheviyeke watedarî peyda dibe, wek:

1-      Eger navê bertewang bi tîpeke dengdar (bêdeng) kuta bibe nîşandeka tewangê “î” bi hêsanî digihêje wî navî, wek:

-          Zeviya Hesenî nêzî çemî ye .

Lê ku navê bertewang bi yekê ji van her dû tîpên dengdêr (o, a) kuta bibe nîşandeka tewangê digihêje wan û hinek giranî dide bilêvkirina wan navên tewandî, wek:

-          Mala Zanayî nêzî mala Memoyî ye .

Eger navê bertewang bi tîpa dengdêr “î” yê kuta bibe, wek (Manî, Samî, Namî) û nîşandeka tewangê “î” bigihêje wan, hingê bilêvkirina wan navên tewandî girantir dibe û aloziyek denganî (fonîtîk) ji hevdengiya “î” ya resen ya bêjeyê û ya tewangê pêk tê, wek:

-          Dîroka Manîyî balkêş e

-          Ev pirtûka Samîyî ye

-          Em çûn serdana Namîyî  

Giraniya van navên tewandî nayê pejirandin . Loma ev tewang di nav kurmancan de (tev herêmên Behdînan jî) paşguh bûye . Nuha jî bi vî şêweyê sivikbûyî tê xebitandin:

-          Dîroka Manî balkêş e

-          Ev pirtûka Samî ye

-          Em çûn serdana Namî

2-      Carnan hindek navên nêrzayên yekjimar ku dikevin raweya tewangê û nîşandeka “î” digihêje wan pirsgirkek peyda dibe . Ew pirsgirêk jî tevheviya watedarî di navbera “î” ya raspartinê (nisbetê) û “î” ya tewangê de der tê, weku nimûne, ( Hesen, Bedirxan, Celal, Heyder, Qadir û Hw...)

a-       Di raweya xwerû de ev nav wateyên zelal û bêtevhevî berçav dikin, wek:

-          Saman Bedirxanî ye:

_ Di vê raweyê de ev hevok ji hêla rêzimanî ve dirust û sergihayî ye:

Î: Paşgira raspartinê ye .

Bedirxan: Rasparte ye .

Saman: Raspartî ye .

_ Ji hêla watedarî ve jî ew hevok yek wateyê tenê dide şirovekerê xwe . Ew jî ev e: Saman ji binemala Bedirxan e .

Hemû raweyên dîtir jî li navê (Bedirxan) tên pîvan .  

b-      Pirsgirika aloz di mijara me de di wan navên mirovî de diyar dibe . Dema ku ew nav dikevin raweya tewangê dû wateyên cuda bi hev re berçav dikin, nimûne:

-          Hesen:

Mînak: Ehmedê Hesenî nêçîrvan e .

1-      Î: Nîşandeka tewangê ye û Hesenî navê bavê Ehmed e, yan jî yê bapîrê wî ye, bertewang e

2-      Î: Paşgira raspartinê ye û Hesenî rasparte ye, Ehmed jî raspartîyê malbata Hesen e yan ji êla (eşîra) Hesenan e . Anku Ehmed Hesenî ye

-          Celal:

Mînak: Xoşnavê Celalî mamoste ye .

1-      Î: Nîşandeka tewangê ye . Celalî navekî bertewang e, bavê Xoşnav e yan bapîrê wî ye .

2-      Î: Paşgira raspartinê ye . Celalî raspartîyê Xoşnav e . Anku Xoşnav ji eşîra Celaliyan e  ( eşîra Celeliyan li rojhelatê Kurdistanê ye)

-          Heyder:

Mînak: Samanê Heyderî yarîzan e .

1-      Î: Nîşandeka tewangê ye . Heyderî bavê Saman e yan bapîrê wî ye bertewang e

2-      Î: Paşgira raspartinê ye . Heyderî jî navê eşîrê ye (eşîra Heyderiyan li Bakûr e) . Anku Saman Heyderî ye, yan ji peyrewên ziyaretgeha “Baba Heyder” e

Her wisan jî:

-          Miradê Qadirî

-          Selîmê Huseynî

1-      Qadirî: Bavê Mirad (Qadir) e, di raweya tewangê de ye .

2-      Qadirî: Peyrewê şex Ebdulqadirê Geylanî û rêbaza wî ye . Anku Mirad Qadirî ye .

-          Huseynî:

1-      Navê bavê Selîm e di raweya tewangê de ye .

2-      Selîm peyrewê rêbaza Huseyn kurê Elî ye

Ev tevheviya watedarî ya ku di navbera “î” ya tewangê û “î” ya raspartinê de pirraniya navên nêrzayên yekjimar dikevin ber aloziya watedariya wê !

Di encama serencamê de emê li destpêka xwe vegerin û pirsa xwe dubar bikin: Gelo bo çi tewanga navên nêrzayên yekjimar li pirraniya herêmên kurmancîaxêv tê paşguhkirin !?

Li ber ronahiya vekolîna me ya derbasbûyî ew paşguhkirin bo dû sedeman pêk hatiye:

1-      Giraniya bilêvkirina peyvên bertewang ku bi tîpeke dengdêr kuta dibin, nemaze tîpa (î)

2-      Tevheviya watedarî ku di navbera raweya tewangê û raspartinê de peyda dibe !

Bo van her dû sedeman tewanga navên nêrza li hin herêman paşguh bûye .

Mebesta me ji tevdana vê mijara aloz ne tenê çespandina rastî û nerastîya paşguhkirina vê tewangê ye . Xwesteka dilê min ew e ku ez li ser van diyardeyên zimanî yên balkêş rawestim, movik û hûrgiliyên wan bişopînim, sivikbûn û guherînên wan bipelînim da ku ez binasim ka bi çi hişmendiyê ev rêzik û rêbazên wird hatine afirandin û pêk hatine !

Me gelek caran amaje bi wê yekê kiriye  ku ziman berkêşaneke civakî ye, bûnewerekî zindî ye, hişmendiya xwe ji hişmendiya civaka xwe ya giştî werdigire . Li vê gorê çi gorankarî digihêje civakê ziman jî bi wê hişmendiya xwe li gora jiyan û jîngeha civakê xwe diguhere . Ev gorankariyên sivkbûnê bi hemû cûr û celebên xwe ve ku li zimên diyar dibin ji hişmendiya zimanî bixwe ne, ne ji ya tu kesan yan tu saziyan in . Lê eger na..., ne wisan be, ka kê ziman bi vê pergala wird afirandiye kê ev rêzimana seyr û balkêş dînaye kê ew bo her guherîna civakî amade kiriye ku xwe li wê gorê diguherîne kê ...?

Bi kûrahiya bîr û baweriya xwe ez tekez dikim ku ziman bûnewerekî zindî ye, guhêrbar e, xwe li gora gorankariya jîngeha xwe ji her bargiraniyê dadiweşîne !

 

  

يوليو 24, 2025